دانلود فرهنگ تحلیلی موضوعی آثار منثور شیخ احمد جامی

فرهنگ تحلیلی موضوعی آثار منثور شیخ احمد جامی

با نگاهی کوتاه به تاریخچه­ی فرهنگ نویسی در زبان فارسی، می­بینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگ­ها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشته­ی خاصّی اختصاص ندارند با گسترش دامنه­ی دانش­ها، تکنیک­ها و هنرها، امروزه فرهنگ­های اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامه­های معمولی نم

دسته بندی	تاریخ و ادبیات
فرمت فایل	doc
حجم فایل	359 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل	190

دریافت فایل

فروشنده فایل

کد کاربری 8044

تمام فایل ها

فهرست مطالب

عنوان صفحه

چکیده­ی فارسی

پیش گفتار................................. 7-1

نشانه­های اختصاری............................ 8

فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد......... 35-9

یادداشت­ها................................. 38-36

فصل دوم: مدخل­ها .......................... 271-39

ابدال..................................... 43-40

احسان..................................... 46-44

اخلاص...................................... 51-47

ادب....................................... 58-52

بیداری.................................... 61-59

پیر....................................... 66-62

تقوی...................................... 70-67

تفویض..................................... 73-71

توبه...................................... 79-74

توحید..................................... 85-80

توفیق..................................... 87-86

توکّل ..................................... 93-88

جذبه...................................... 97-94

حال ..................................... 102-98

حرص...................................... 106-103

حقیقت ................................... 110-107

حیرت..................................... 112-111

خانقاه .................................. 116-113

خوف...................................... 121-117

درویش.................................... 126-122

دنیا .................................... 130-127

دولت .................................... 132-131

رجا...................................... 136-133

رحمت..................................... 138-137

روح...................................... 141-139

ریاضت.................................... 142-144

زهد...................................... 151-145

سرّ (اسرار)............................... 155-152

سماع..................................... 162-156

شریعت...................................... 163

شکر...................................... 167-164

صبر...................................... 173-168

صوفی....................................... 174

طاعت..................................... 177-174

طلب...................................... 181-178

عشق ..................................... 187-182

عقل ..................................... 190-188

علم ..................................... 198-191

فقر...................................... 203-199

قناعت.................................... 207-204

کرامت ................................... 214-208

کشش........................................ 215

مؤمن..................................... 218-215

مجاهدت .................................. 222-219

محبّت..................................... 229-223

مرید..................................... 235-230

معرفت.................................... 242-236

ناز...................................... 246-243

نصیحت ................................... 249-247

نفس ..................................... 253-250

نیاز....................................... 254

وجد ..................................... 258-254

وقت...................................... 263-259

همّت........................................ 264

هوی...................................... 266-264

یقین..................................... 271-267

فهرست منابع و مآخذ...................... 275-272

چکیده­ی انگلیسی

پیشینه­ ی تحقیق:

با نگاهی کوتاه به تاریخچه­ی فرهنگ نویسی در زبان فارسی، می­بینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگ­ها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشته­ی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنه­ی دانش­ها، تکنیک­ها و هنرها، امروزه فرهنگ­های اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامه­های معمولی نمی­توان یافت .

متون عرفانی نیز از این تخصّص­گرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگ­های متفاوتی در این زمینه به رشته­ی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح داده­اند و برخی از آن­ها درباره­ی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسنده­ی خاص نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آن­ها اشاره می‌شود:

1- شرح اصطلاحات تصوّف تألیف سیّد صادق گوهرین (10 جلد)

2- فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سیّد جعفر سجّادی (1 جلد)

3- فرهنگ نوربخش، جواد نوربخش (8 جلد)

4- فرهنگ اصطلاحات عرفانی، منوچهر دانش­پژوه (1 جلد)

5- تبیین اصطلاحات و واژه­های غزلیات عرفانی، احمد حبیبیان (1جلد)

6- مفهوم و معانی اصطلاحات عرفانی، حسین علی اکبر قوچانی (1 جلد)

7- فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه ، شرف الدّین حسینی ابن الفتی تبریزی(قرن هشم) (1جلد)

8- فرهنگ قیاسی عشق و عرفان، مهشید مشیری (1 جلد)

9- شناخت شاخص­های عرفانی( مجموعه­ی سه رساله از مولانا محمّد طبسی، فخرالدّین عراقی و ملّا حسین فیض کاشانی) (1 جلد)

10- فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف عبدالرزّاق کاشانی، ترجمه محمّد علی مودود لاری (1 جلد)

11- فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، گل بابا سعیدی (1 جلد)

12- فرهنگ واژگانی ادبی – عرفانی، جمعی از مؤلفان (1 جلد)

13- فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، جمعی از پژوهشگران (1 جلد)

14- فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی الدّین عربی، ترجمه­ی قاسم میرآخوری و حیدر شجاعی (1 جلد)

با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همه­ی آن­ها کاملاً تخصّصی بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم می­باشند و یا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن معادل­های انگلیسی آن­ها اکتفا کرده­اند. در هر صورت می­توان از همه­ی آن­ها به عنوان فرهنگ­های تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.

ضرورت و انگیزه­های تحقیق:

به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و اندیشه­های یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود، چون اثر هر نویسنده یا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوت­های زبانی و فکری نیز با آن­ها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش جلوه­گر می­باشد.

با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّه­ی پاک و عارف پرور تربت جام و تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک طنیت و ادای دِین به عنوان هم­ولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و دلسوزانه­ی استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجه­ایم، انگیزه­هایی شد تا در مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد جامی نامقی گام بردارم.

روش تحقیق:

روش کار در این تحقیق به شیوه­ی کتابخانه­ای است. ابتدا پس از مطالعه­ی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار این عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجه­گیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضی از مدخل­ها، مطلبی ذکر نشده و فقط به مدخل دیگری ارجاع داده شده است. دلیل این کار، این است که در آثار احمد جام، مدخل­هایی مانند درویش و صوفی، جذبه و کشش، حقیقت و شریعت و... با هم و در کنار هم آمده و شیخ به نوعی مقایسه پرداخته است؛ به این دلیل، ما آن دو را از یکدیگر جدا کرده و در یک مدخل که در ترتیب حروف الفبا پیش­تر قرار می­گیرد، کامل توضیح داده­ایم و در مدخل دیگر فقط مطلب را به مدخل پیشین ارجاع داده­ایم.

ناگفته نماند که کار در زمینه­ی آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همه­ی آثار این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انس‌التّائبین، روضه المذنبین و سراج السّائرین انجام گرفت.

ساختار پایان نامه:

پایان­نامه­ی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگی­های نثر در سده­ی پنجم و ششم هجری و مشرب عرفانی و... را در برمی­گیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.

امید است که این اثر با وجود کاستی­ها و عیب­ها توانسته باشد گامی هر چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص احتمالی، مسموع واقع افتد.

احمد سرفرازی

تابستان 1387

فهرست علایم اختصاری:

بی نا= بدون ناشر

بی تا= بدون تاریخ

بی جا= بدون جای انتشار

ج= جلد

در مورد سوره­های قرآن= شماره­ی سوره/شماره­ی آیه

نامقی الف=انس التائبین

نامقی ب= سراج السائرین

ر.ک: رجوع کنید به

ه.ش = هجری شمسی

ه.ج = هجری قمری

همان= شماره­ی پیش از این مأخذ

[.....]= مطالب داخل کروشه، به متن اصلی اضافه شده است.

فصل اوّل

زندگی و مشرب عرفانی شیخ احمد جامی

ستاره­ای بدرخشید:

شیخ الاسلام معین الدّین ابونصر احمدبن ابوالحسن احمد معروف به «ژنده پیل» و «شیخ جام»از عارفان نیمه ی دوم سده ی پنجم و نیمه ی نخست سده ی ششم، به سال 440 هـ . ق ( 398 هـ .ش) در روستای نامق از توابع ترشیز( کاشمر) در خراسان دیده به جهان گشود.

نام و نسب:

سلسله نسب وی به جریر بن عبدالله بجلی صحابی معروف می رسد. کنیه ی او ابونصر بود که به مناسبت نام یکی از فرزندانش اختیار کرده است. لقب های وی عبارت اند از:« شیخ الاسلام، قدوة الابدال، شهاب الدین، قطب الاوتاد، سلطان الاولیا، معین الملة و الدین ، پیر جام و ژنده پیل» ( فاضل، 1382: 37) . در باب شهرت او به « ژنده پیل » باید گفت: لفظ «ژنده» ( با فتح اول) در زبان فارسی به معنی بزرگ، مهیب، عظیم، شگرف، با صلابت و کلان است، و از این رهگذر دور نیست که شیخ احمد را یا به جهت ظاهری یعنی بلند بالایی، زورمندی و درشتی جثه و اندام، یا از نظر عظمت و والایی درجه و مقامش در راهبری راهروان از جهت معنوی و عرفانی، و یا شاید به لحاظ این که در پند و نصیحت و تذکیر سالکان و روندگان طریقت و تصفیه و تهذیب و ارشاد نابسامانان، بسیار سختگیر و بی مهابا بوده است، به این اسم ملقب شده است. گفته شده که اجدادش از عشیره بجیله در روزگار پیشین به ایران کوچ کرده بودند و ابوالحسن، پدر احمد، در نامق سکونت اختیار کرد. به همین سبب وی و به مناسبت زادگاهش « نامق» او را نامقی و پس از انتقال به « جام» او را نامقی جامی خواندند. ( ر. ک: همان: 38) [1]

کودکی، جوانی و توبه:

سرآغاز ظهور و نشأت شیخ احمد و آغاز حرکت های تعلیمی و ارشادی وی در هاله ی غلیظی از افسانه های خیالی و روایت های عجیب و غریب پوشیده شده و به خصوص درباره ی دوران کودکی و عهد جوانی وی، سخنان عجیبی پرداخته و روایت هایی نامعقول و غیر منطقی نقل شده است که بسیاری از آن ها، ادّعاهایی پوچ و بی اساس است که عدّه ای از مریدان متعصب او همچون سدیدالدین محمد غزنوی نقل کرده اند.( همان: 39)

در بین صوفیه کسانی بودند که در واقع از دنیا – دنیای بی بند و باری خویش – به تصوف می گریختند. ابراهیم ادهم و شبلی حکومت را رها کردند، شقیق بلخی مشغله ی تجارت را رها کرد، ابو محمد سنبکی از راهزنی توبه کرد و شیخ احمد جام هم گویند از شراب خواری و تبهکاری خویش به تصوف گریخت. ( ر.ک:زرین کوب، 1385: 166)

جوانی شیخ احمد تا هنگام توبه در عشق و شراب و مستی گذشت. او با گروهی از دوستان و همسالان فاسد و میگسار خویش، حلقه ای داشت که به نوبت گرد هم می آمدند و باده گساری می کردند. این دوستان هم پیاله، در سال های پس از توبه نیز گاه مزاحم شیخ می شدندو شیخ را منغّص عیش خود می دانستند. گویند:«شبی در حلقه ی یاران، کرامتی مشاهده کرد که شراب او مبدّل به شربت شد، او از این حادثه، هوشیار و بیدار دل شد و از دوستان گذشته خویش کناره گرفت و روی به عبادت و دینداری نهاد» ( زنگنه قاسم آبادی. 1384: 68) [2]

پیش از توبه، به گفته ی خود شیخ احمد در کتاب سراج السائرین، او حتی دو رکعت نماز کامل نمی توانسته به جا بیاورد. « بیست و دو ساله بودم که توبه کردم،... و از انواع علوم هیچ چیز ندانستم، و الحمد برنتوانستم خواند و دو رکعت نماز راست نتوانستم کرد.» ( جامی نامقی ب ، 1368: 1)

او پس از توبه مدت دوازده سال در کوه نامق و سپس شش سال در کوه بزد درخلوت و انزوا گذراند و پس از آن گویی سفر من الحق الی الخلق را آغاز کرد و برای ارشاد وتوبه گناه دادن گناهان به میان مردم بازگشت.

او از توبه فرمایانی بود که ابتدا خودش فضیلت توبه ی خالصانه را دریافته بود. او برای تقویت مفهوم توبه در ذهن شنونده و خواننده، جای جای در مجالس و تصانیف خود به مضامین دلکش و حکایاتی شورانگیز متوسل می شود.

احمد جام در مقاله های ارزشمندی از توبه و گرانبهایی آن بسیار سخن رانده است. او تن توبه کنندگان را به اسبی نو زین مانند می کند که نیازمند به مراقبت رایض وتعهد و تربیت وی است. « تن تائب همچون اسبی نوزین است، اگر رایضی وی را بر زین و لگام راست کند، روز حرب گاه خطا نکند، هم نظاره میدان را شاید و هم غنیمت را شاید و هم هزیمت را. اما اگر اسب ، ریاضت نیافته باشد، سرکشی کند ... .» ( جامی نامقی الف ، 1368: 47)

او در چند اثر خویش بابی جداگانه به مبحث توبه اختصاص داده است. از جمله روضة المذنبین و جنة المشتاقین( باب چهارم)، سراج السائرین (باب ششم)، مفتاح النجات( باب سوم) و حتی کتاب انس التائبین را به پاس خاطر توبه کنندگان و به درخواست آنان نگاشته است.[3]

اعقاب و فرزندان:

برخلاف نظر بعضی از صوفیه که ازدواج را نهی می کردند، شیخ احمد جام چهار بار ازدواج کرده و تعداد زنان او را هشت نفر ذکر کرده اند. ( ر.ک : فاضل، 1383: 149) افراد خانواده ی وسیع شیخ احمد که بیشترشان عنوان « خواجه» و شهرت « جامی» یا «جامی الاحمدی» داشته اند، غالباً از زاهدان پاک رو و پارسا مردان و عارفان پاکیزه سیرت عصر خویش بوده و به «مشایخ جام» حسن شهرت یافته اند. شیخ جام سی و نه پسر و سه دختر داشته و پس از مرگ آن بزرگوار، چهارده پسر از او باقی مانده است: 1- شیخ ظهیر الدین عیسی. 2- عبدالرشید. 3- جمال الدین ابوالفتح. 4- قطب الدین محمد. 5- صفی الدین محمود.6- ضیاء الدین یوسف. 7- شمس الدین مطهر. 8- برهان الدین نصیر. 9- فخر الدین ابوالحسن. 10- عمیدالدین عبدالله. 11- نجم الدین ابوبکر. 12- بدرالدین ساعد. 13- شهاب الدین اسماعیل. 14- عمادالدین عبدالرحیم.( ر. ک : معصوم شیرازی، بی تا: 2/586)

اعقاب شیخ احمد، پس از جدّ خود در خراسان، فارس و سایر نقاط ایران و همچنین در کشور های افغانستان، هند و پاکستان علاوه بر داشتن سمت ارزشمند ارشاد و راهبری خلق به لحاظ زهد و ورع بسیار و اشتهار واقعی و وارستگی و طهارت نفس، اعتباری زایدالوصف داشته اند. بسیاری از آنان به سبب شهرت و اعتبار شیخ جام غالباً به حرمت و عزّت و گاهی هم به مقامات سیاسی رسیده­اند(ر.ک: کیانی، 1380: 323).

مذهب:

مؤلّفان برخی از منابع کوشیده­اند که احمد جام را شیعی مذهب معرّفی کنند؛ از جمله آن­ها« قاضی نورالله شوشتری مؤلّف روضات الجنات فی احوال العلما و السادات است. او در جلد یکم کتاب، صفحه هشتاد شیخ جام را شیعی معرفی می کند. و صاحبان اعیان شیعی و ریحانةالادب نیز شیخ احمد را در شمار رجال شیعی ذکر کرده اند . اوّلاً با توجه به این که اصولاً مردان بزرگ صوفیه و مشایخ آزاد اندیش این طریقت در مباحث شرعی، خود را چشم بسته در قید تابعیت از مصدر و مرجع به خصوصی درنمی آورده، بلکه با جمع بین آرا و سخنان بزرگان مذاهب به مصلحت حال و مقتضای مقام عمل می کرده اند. دوم این که شیخ احمد از نظر تفکر، ابتکار را می ستایدو از محصور شدن در محدوده رسوم کهنه و معتقدات بی اساس گذشتگان بیزار و گریزان و به اصل صلح با تمام ملل و مذاهب دیگر معتقد است و به گبر و یهود و ترسا و بت پرست و مسلمان یکسان می نگرد. « مطیع هرجا که باشد عزیز است، اگر چه در میان گبر و جهود و ترسا است و بدکار هرکجا که هست بدکار است اگر در کعبه است.» ( جامی نامقی ب ، 1368: 17)

سوم این که او همه جا با استشهاد به آیات و استناد به احادیث و روایات و ذکر تمثیل و قصه های دل انگیز دینی و عرفانی همواره در پی آشتی بین دین و عرفان است و مکتب خود را هوشیارانه به دین و مذهب نزدیک می کند. او در واقع خواهان تفکیک تصوف مذهبی است از تصوفی که به نوعی رنگ تشکیک یا الحاد داشته است. کلام او بر پایه ی قرآن و سنت و بر مبنای شریعت در مفهوم صوفیانه استوار است.

اینک با این مقدّمه اگر شیخ احمد جام را یک سنّی معتقد و نسبت به عقاید شیعه با نظری منصفانه برشماریم کاملاً پذیرفتنی است البته باید یادآور شدکه او در میان مذاهب چهارگانه تسنّن بدون تردید پیرو طریقه ابوحنیفه نعمان بن ثابت ( م 150 هـ .ق) بوده است. ( ر.ک: فاضل: 1372: 112- 99)

خصوصیّات ظاهری:

با توجه به این که نژاد شیخ احمد را عرب و جدّ اعلای او را جریر بن عبدالله بجلی از صحابه ی پیامبر (ص) دانسته اند، او فردی بلند قامت و نیرومند و دلیر بوده چنان که در زادگاه خویش – نامق – بر همه­ی همسالان خود برتری داشته است. موی سر و محاسنش میگون و چشمانش شهلا و روی هم رفته رنگ و روی ظاهری او به عرب ها شباهت کاملی نداشت. چنان که گفته شد شاید لقب ژنده پیل را به مناسبت همین اندام کشیده و توانمند و موافق با رفتار خشم آلود و تندش به او داده اند( ر. ک: غزنوی، 1340: 9).

معلومات شیخ:

بااین که والدین و خویشاوندان شیخ احمد زراعت پیشه بوده و شیخ مدعی است که حتی خواندن و نوشتن را به او نیاموخته اند، ولی از جست و جو و کاوش در مقالات و مجالس او نیک پیداست که شیخ در دوران طولانی گوشه نشینی، به موازات تربیت نفس و ریاضت، به مطالعه در زندگی پیامبران و تفحّص در آثار مفسّران و متکلمان سرگرم بوده و احوال زاهدان، صالحان و مشایخ صوفیه را با حوصله ی تمام از نظر گذرانیده است.

اشتمال آثار وی با آیات و بازتاب مباحث الهیه در آن و استناد به اقوال و آرای مفسران بزرگ، آگاهی او بر مراتب عرفان و اخبار و قصه هایی از احوال پیروان راستین و استشهاد وی به شعر شاعران و امثال و حکم گران بهای زبان فارسی و نیز شیوه ی استادانه ی وی در انتخاب واژه های اصیل و اصطلاحات سره و پاکیزه ی زبان فارسی از جمله قراینی است که حاکی از این می تواند باشد که اگرچه شیخ احمد در ابتدای عمر به مکتب نرفت و خط ننوشت، اما در این فرصت مساعد و طولانی به یقین سرگرم مطالعه و تحقیق بوده و با خودآموزی در آن تربیت کده ی روحانی و انسان ساز، توانسته به مراتب بالا و والایی از آگاهی و شناخت برسد.( ر.ک: همان: 2- 91) [4]

سفرها:

با گذشت چهل سال از عمر شیخ احمد و در حالی که از پس گوشه نشینی و عزلت به پالودگی و صفا رسیده بود به نیت تعلیم و هدایت گمراهان و پند و موعظه ی تبهکاران به میان مردم آمد.

او به منظور آشنایی بیشتر با مردم، به سیر در اطراف سرزمین ها و صحبت با گروه های مختلف پرداخت و سفرهای متفاوتی کرد.

نخستین جایی که شیخ انتخاب کرد، سرخس بود. در آن شهر ابتدا منزلت او برای مردم ناشناخته بود ولی پس از افازه ی فیض به تدریج شهرت یافت و پیروانی فراهم آورد. از آن جا به روستای معدآباد( نزدیک تربت جام کنونی) رفت و آن جا مقیم شد و به تعلیم شاگردان و تألیف کتاب و ارشاد مردم پرداخت. شیخ همچنین به تایباد، بیهق، نیشابور، هرات، مرو، زورآباد، باخرز و بسطام سفرهایی داشته و در پایان عمر نیز سفری به مکه داشت. ( ر.ک: زنگنه قاسم آبادی، 1384: 68) در خلال این سفر ها، نفوذی کم نظیر در طبقات مردم به دست آورد و مردمان گروه گروه با ارادت قلبی و خلوص نیت بر او گرد آمدند.[5]

آثار:

با توجه به این که نسب شیخ به عرب می رسد و در عصر او زبان عربی در میان صوفیان و عرفا رواج داشته است، اما نکته ی جالب توجه این که شیخ احمد هیچ اثری به زبان عربی نداردو اصلاً ادّعایی در عربی دانی نداشته است و همه ی کتاب های او به زبان فارسی نگارش یافته است چنان که تذکره ها و کتاب های گوناگون بر می آید، او در مجموع یک رساله و دوازده کتاب به نثر داردکه در ذیل مختصراً به آن ها اشاره می کنیم:

1- رساله­ی سمرقندیه: این رساله مختصر و فشرده، مشتمل بر نامه های شیخ احمد است که در پاسخ پرسش هایی که از جانب مریدان و معتقدان وی به خصوص از شهر سمرقند برای او فرستاده می شده، نگاشته است.

2- انس التّائبین: عنوان کامل این کتاب « انس التائبین و صراط الله المبین» است. البته در برخی از تذکره ها انیس التائبین ضبط شده است. تاریخ نگارشی آن دقیقاً مشخص نیست. ولی با استناد در دو اثر مفتاح النجاة و بحار الحقیقه از آثار شیخ، درباره ی این کتاب آمده می توان آن را مربوط به اواخر سده ی پنجم و یا سال های نخستین سده ی ششم هجری دانست. در علت تصنیف این کتاب آمده است که پس از ارشاد شیخ احمد، عدهّ ی بسیاری از جوانان با شنیدن سخنان شیخ و اندرز های دلنشین او، توبه کردند و این کتاب بنا بر خواست این گروه نوشته شد. اهتمام شیخ پس از مبحث توبه، بیشترموقوف بر مباحث صوفیانه و توضیح و تعریف اصطلاحات عرفانی و تبیین مسایل اعتقادی متصوفه و شرح نکته ها و اشاره های لطیف عارفان و وصف جلوه های گوناگون عرفان اسلامی است. لذا او در این کتاب به بحث در «مسایل شرعی» نمی پردازد.

در جایی شیخ هدف خود را از نگارش کتاب این گونه بیان می­کند: « کسانی هستند که در راه بدعت افتاده­اند، و نمی دانند که در راه بدعت می روند، مقصود ایشان نه بدعت است، این عذر از بهر ایشان می خواهیم و این کتاب را از بهر ایشان می کنیم تا بو که در نگرند و دراندیشند و بازگردند... ما این کتاب را از بهر سود ایشان می کنیم نه از برای زیان ایشان.» ( جامی نامقی، الف 1368: 11)

انس التائبین متنی است صوفیانه با نثری نرم، پخته و روان، آمیخته با چاشنی مطبوع و دلپذیر از اصطلاحات و ترکیب های شیرین متداول در محاوره ی مردم خراسان. لحن منبری و شیوه ی خطابی شیخ در بیان مطالب این کتاب تأییدی است بر قبول این نظر که کتاب باید از « امالی» شیخ باشد یعنی شاگردان و مریدان از مجالس شیخ که عمده ی آن ها به صورت سؤال و جواب در بحثی آزاد ترتیب میافته، یادداشت بر می گرفته و سپس در فرصتی مناسب آن ها را مرتب کرده و می نوشتند و البته برای اصلاح نیز یک بار دیگر برای شیخ خوانده می شده است.

نثر این کتاب، ساده و غیر مصنوع است. از ویژگی های نثر این کتاب می توان به این موارد اشاره کرد: کوتاهی جمله ها، به کار نگرفتن واژه های مهجور، به کار بردن پیشوند ها و پسوندهای کهن، دور بودن از سجع و موازنه و صنعت بازی در کلام و نزدیک بودن به لهجه ی محاوره و به کار بردن واژه های سره و اصطلاحات اصیل زبان فارسی.

از خصوصیّات دیگر سبک شیخ در این کتاب، لحن دوستانه ی اوست با خواننده ی کتاب خود، به ویژه در هنگامی که مطلب رو به پایان است و وقت آن است که نویسنده توجه خواننده را برای نتیجه گیری از مطلب جلب کند.« الحذر الحذرای دوستان و مؤمنان! هیچ عیبی نیست بنده ی مؤمن را بتر از حبّ دنیا» ( جامی نامقی الف، 1368: 146) « النصیحه ! النصیحه ! ای برادران و عزیزان من! هرچه مرا به شما می باید در دو جهان به من باد.» (همان: 111)

از هنر نمایی شگرف نویسنده در این کتاب، به کار بردن تشبیهات بسیار ملموس و مثل های نغز و دلاویز در انشای مطلب است که او توانسته با بکار بردن این شیوه به سهولت اندیشه ی خویش را به ذهن خواننده القا کند.« با مار در سوراخ به از آن که با قرّا در صومعه، زیرا که مار که گزد، زیان جان بیش نبود، اما قرّا که گزد، هم جان بگزد هم ایمان.» ( همان، 177)

3- سراج السّائرین: شیخ این کتاب را در سن 73 سالگی( 513 هـ .ق) در سه جلد و 75 باب تصنیف کرده است. بعد ها یک مجلد از آن در حادثه ی هجوم مغول مفقود شد. شیخ انگیزه ی خود را از تصنیف کتاب این گونه بیان می کند:« ... اما بدانید برادران ما که ما این کتاب را بر این ترتیب از این نهادیم که در نماز، روزه، زکات، حج، صدقه ... کتاب های بسیار ساخته اند، مگر در این نوع کتاب نساخته اند و اگر ساخته بودند ما ندیده بودیم و به ما نرسیده است...» ( جامی نامقی ب، 1368: 10) چنان که از عنوان این کتاب پدیدار است، شیخ با القای اندیشه های ژرف و روشنگر خویش این گونه یاد می کند: پیران کرکس طبع، مریدان شکم باره، خانقاهیان دکّان دار، عالمان سازش کار، قرآن خوانان حرام خوار، شب خیزان بی تمییز، نمازگزاران ریا کار و...

4- روضه المذنبین و جنه المشتاقین: این کتاب از آثار گران­بهای صوفیانه در قرن ششم هجری است. در 520 هـ .ق در روزگار سلاجقه،در عصر سلطان سنجر و به نام او نوشته شده است این کتاب مشتمل بر ساختی زیبا و ارزنده با لحنی گیرا و برادرانه و سبکی دلنشین و آموزنده در: امیدوار ساختن نومیدان شکسته دل و عاصیان بشولیده روزگار و به ویژه تازه جوانان گنه کار که اکنون دست از بی راهی و نابسامانی پاک شسته و آگاهانه جویای راست کاری و بهروزی شده اند. شیخ احمد در این کتاب همه جا روی سخن با چنین آدمیان دارد. او در تصنیف با آوردن تمثیلات نغز و دلپذیر و از راه توسل به آیات و اخبار رسول اکرم(ص) و استناد به قصه ها و مثل­های پر مغز به جان می­کوشد تا توبه کاران را از توبه ی خویش پشیمان و دلسرد نکند بلکه ایشان را دل و جرأت دهد و در این راه یاریشان کند.

احمد جام مقصود از ساختن این کتاب را این گونه بیان می کند:

«... و این کتاب را روضه المذنبین نام نهادیم تا مذنبان در این مرغزار چَرا می­کنند و مشتاقان در این جنّت تماشا می کنند. و این کتاب از بحر شکسته دلان و گناه کاران عارف مخلص راست، تا ایشان در این مرغزار لطف لطیف چرا می کنند... و ما را به دعا یاد می کنند... این کتاب چنان کسی راباید که هیچ کس در ایشان ننگرد و او گنده ی همه ی خلق باشد و دست تهی و آلوده ی گناه، همه خلق از ایشان اعراض کرده... و رد کرده ی همه ی رد کردگان باشند...» ( جامی نامقی،1372: 6و 222)

شیخ احمد حتّی انگیزه­ی خود را از این که این کتاب را به فارسی نوشته است، بیان کرده و می گوید: « اگر این کتاب را به تازی کردمی خاصّ را و اهل فضل را فایده بودی و عام بی نصیب ماندی...» ( همان:6) لذا برای این که هم خواص هم مردم کم سواد بتوانند از آن بهره ی کافی ببرند او کتاب را به فارسی می­نویسد.

روضه المذنبین، متنی است صوفیانه و کما بیش واجد همان خصوصیات که در سایر آثار احمد جام آمده است، یعنی دارای نثری غیر مصنوع، با جمله های کوتاه، روان، ساده، پخته و عاری از پیرایه های نازیبای لفظی و بیشتر نزدیک به زبان محاوره.

5- مفتاح النجات: شیخ این کتاب را به مناسبت توبه­ی فرزندش خواجه نجم الدین ابوبکر نوشته است. «... چون ایزد تعالی به فضل و مشیّت خود فرزند ما« خواجه ابوبکر» را لباس توبه پوشانید... از ما درخواست کرد تا آن چه حالی وی را بدان حاجت افتد از مقامات راه دین،... آن چه به لفظ موجرتر و مختصرتر بنوشتم...» ( جامی نامقی، 1347: 3- 62) شیخ جام این مباحث را به طور کلی در این کتاب مورد توجه و ارزیابی عارفانه قرار داده است: توبه کاران و روش ایشان، کیفیت امر و نهی، کسب و کار، قناعت، تفویض، توکّل، سماع زاویه داری و آیین آن، پیران راستین، روش صدّیقان، وصف ارباب حقیقت، اهمیّت علم آموزی و ارزش آن، علایم عالمان راستین، درویشان ناپیراسته و خرقه پوشان ریاکار.

6- بحارالحقیقه: تصنیف آن به سال 527 هـ.ق یعنی هشتاد و اند سالگی از عمر شیخ جام صورت گرفته است. نام کتاب در مقدمه در دو جای به صورت « بحارالحقیقه» یک بار به عنوان « گنج حکمت» و جایی دیگر به صورت« کنوز حکمه» و « بحارالحقیقه» یا حداقل بخشی از آن ها سهواً جا به جا شده است. استناد به آیه های قرآن به منظور توضیح و تأیید مطالب، در آثار شیخ جام سابقه دارد و بعضی از اسلوب کار وی به شمار می رود.

کار شیخ در بحارالحقیقه و کنوزالحکمه یعنی کتاب­هایی که در واپسین سالهای زندگی شیخ نوشته شده، شیوه ی متفاوت با کتاب های پیشین او دارد. اهتمام او. در این دو کتاب بیشتر معطوف به طرح مباحث و مسایل قرآنی است تا بتواند در پرتو تابناک آن ها، آرا و معتقدات خویش را در زمینه ی تصوف و عرفان اسلامی به مناسبت بازگوید. تا آن جا که یک باب از این کتاب را به شرح آداب خواندن قرآن اختصاص داده (باب13) همچنین در هریک از باب های 1، 10، 11، 12 آیه یا آیه هایی از قرآن کریم که در صدر باب عنوان شده توسط شیخ جام تفسیر می کند. او در این کتاب بیت هایی پراکنده از شاعران مختلف را در ضمن مطالب آورده است. حتی غزلی با تخلص «احمد» دیده می شود که احتمالاً از آن خود شیخ احمد است.

استناد شیخ جام به حکایت های ظریف و نکته آموز که مضمون غالب آن ها زندگی عادی و روزمره ی عامه گرفته شده. در کتاب بحارالحقیقه بیش از سایر آثار شیخ مشهود است، او برای آماده ساختن ذهن خواننده جهت دریافت هرچه بهتر و بیشتر مباحث و مفاهیم، به نقل دوازده حکایت شیرین و آموزنده می پردازد.

7- کنوزالحکمه: این کتاب در نیمه ی جمادی الآخر سال 533 هـ.ق در آخر عمر شیخ احمد نوشته شده است. موضوع کتاب شامل مباحثی در زمینه ی« علم سرّ» ، « اسرار ربوبیت»، « معرفت»، « فقر» و مسایلی از این قبیل است که در ضمن بیست باب پرداخته شده است. نیمی از ابواب این کتاب به ترجمه و تفسیر و توضیح آیاتی از قرآن کریم اختصاص یافته که شیخ احمد دلیل این اختصاص را این گونه بیان کرده است: «هرکه را این مطیع آمد و بدین کار کرد، او از جمله ی اهل روزگار و بر اقران خود پیشی گرفت. خاصّه که بر بصیرتی و هدایتی و علمی و معرفتی و اخلاصی فرا دست گیرد و به کار بستن این آیت ها مشغول گردد»(فاضل، 1373: 52)

در این جا باید یادآور شد که در منابعی که از احوال و آثار شیخ جام سخن گفته­اند، با اتّفاق تعلق دیوان شعری را به او تصریح کرده اند. دلیل این ادعا، سخن شیخ قطب الدّین محمّد مطهّر در کتاب حدیقه الحقیقه و سخن خواجه ابوالمکارم علاء الملک در کتاب خلاصة المقامات است.

زندگینامه شیخ احمد جامیآثار شیخ احمد جامیشیخ احمد جامی